محمد حسین اسلام‌پناه، میراث زنده کرمان
استاد محمدحسین اسلام‌پناه که متولد ۱۳۱۶ در شهر کرمان است از بچگی علاقه بسیاری به آثار باستانی به‌خصوص ساختمان و خط داشته است شعر و ادبیات جزو علائق و هنر عامیانه (پرده‌خوانی، نقالی و تعزیه) از مشغولیات قدیم او بوده است. در سال‌های بعد نیز پیدا کردن کتاب‌های گسسته و پاره به مشغولیات او اضافه شد به‌طوری‌که وقتی از بازار قیصریه زرگری عبور می‌کرد از این دست کتاب‌ها را زیاد می‌دید و این کتاب‌ها را می‌خرید و از سر و ته کتاب‌ها می‌فهمید که چه کتابی است، و آن را مطالعه می‌کرد تا به معلوماتش اضافه شود درصورتی‌که نشانی از نام کتاب پیدا نمی‌کرد یکی، دو ماه به دنبال اطلاعاتی می‌رفت که بداند که توسط چه کسی نوشته شده است و این امر برایش بسیار جالب بود.
این استاد صحافی هرسال به مشهد مشرف می‌شد و در مرمت‌خانه و صحافی آستان قدس کنار دست استاد جواد از صحافان قدیم آستان قدس صحافی می‌آموخت.
استاد اسلام‌پناه کار دیگری که قبل از صحافی یاد گرفته بود، گره‌سازی در تزئینات معماری بود گره‌سازی، نقش‌های هندسی است که به‌صورت گچ‌بری مقرنس، درودگری و آینه‌کاری وارد تزئینات معماری شده است و او بسیار به دنبال شیوه گره‌سازی بود.
زمانی که استاد غلام‌رضا اصفهانی به دعوت میراث‌فرهنگی به کرمان آمد، او گره‌سازی را از طریق این استاد فرهیخته پی گرفت.
صحافی به طریقه ضربی
او اکنون صرفاً بر روی مرمت کتاب‌های خطی قدیمی کار می‌کند، در صحافی سنتی جلد کتاب یا چرمی است، یا لاکی که نقاشی است (مثل قلمدان که نقاش باید آن را بسازد) و یا پارچه با چرم اما کار استاد، صحافی سنتی به طریقه « ضربی» است که در قدیم با داغ این کار را می‌کردند که حسن و عیب‌هایی داشت؛ اما او به‌وسیله مهره‌هایی که دارد، با ضرب و فشار روی چرم نقش می‌انداخت که این طریقه صحافی، تقریباً اختراع خود او است؛ چراکه تا آن‌وقت چنین روشی جایی دیده نشده بود.
یکی از مهم‌ترین خصوصیات صحافی، استفاده از چرم‌های قدیمی 80 ساله است که دباغی آن‌ها در همان زمان با دست صورت گرفته و صحافی توسط او در زمان حال نیز با دست صورت می‌پذیرد.
بنا به گفته استاد، در هیچ جای ایران چنین کاری انجام نمی‌شود، دباغی چرم‌ها در زمان گذشته، با مواد مخصوصی مانند استفاده از ریشه بادام صورت می‌گرفته است، چون برای دباغی نیاز به آب زیادی بوده بنابراین کار، دباغی در شهر جوپار یا در خود کرمان که دباغ‌خانه داشته صورت می‌گرفته است.
همان‌گونه که گفته شد چرمی که برای صحافی در این کارگاه استفاده می‌شود، قبلاً حدود 80 سال قبل دباغی شده، اما با این وجود چرم کاملاً نرم و خوب باقی مانده است.
در قدیم صحافی ضربی سنتی را با فشار و داغ کردن مهر انجام می‌دادند ولی در حال حاضر استاد اسلام‌پناه چرم‌های قدیمی دباغی شده را مانند پارچه شسته و فشار می‌دهد تا آب اضافی آن خارج شود و وقتی که هنوز نم دارد با فشار و استفاده از مهر بدون حرارت نقش می‌اندازند. (در زمان حال نیز نقش اندازی بر روی چرم توسط داغ کردن مهرها توسط هنرمندان این فن صورت می‌پذیرد.)
مهرهای مورد استفاده توسط استاد اسلام‌پناه دارای انواع و اقسام مختلفی است، تعدادی از مهرها از جنس چوب بوده که غالب این مهرها را هنرمندان اصفهانی تهیه می‌کردند و تعدادی از مهرها نیز از جنس برنج است.
این مهرها ابتدا توسط زرگری که ریخته‌گری داشته آماده و توسط مسگر کرمانی جناب آقای مهدی صفاریان تهیه شده است، این مهرها کار دست استاد مسگر کرمانی بوده و با ظرافت و زیبایی هرچه تمام‌تر تهیه شده است.
برای نقش اندازی توسط این مهرها، از حرارت نمی‌توان استفاده کرد و تنها از طریق پرس کردن یا فشار، نقش مهر بر روی چرم پیاده می‌شود. قالب و مهرها از هر جنسی که باشند در کارگاه چرم تنها توسط پرس و فشار بر روی چرم نقش اندازی می‌شود؛ تعدادی از کلیشه‌ها هم جدیدتر هستند که شامل اشعاری معروف از شاعران نامی ایران، که خطاطی این اشعار توسط هنرمند کرمانی، آقای استاد رشیدی تهیه و تبدیل به کلیشه شده است.
مرحوم استاد افشار از اساتید این فن، در دیداری که با استاد اسلام‌پناه و نمونه کارهای او داشتند، برای استفاده از آثار خوشنویسی تزئینی بر روی جلد کتاب از او به‌عنوان هنرمند این فن نام برده‌اند.
یکی از هنرهای استاد ساختن گره است که نزد استاد لرزاده که اصالتاً اصفهانی است آموزش دیده است؛ بعدها استاد اسلام‌پناه گره‌های هندسی را خود به‌صورت گره اندر گره طراحی و بروی چرم پیاده می‌کرد، در توصیف هنر گره در گره، استاد لرزاده رباعی زیبای زیر را بیان کرده‌اند:
افسوس که کس محرم این راز نشد کار گره اندر گره‌ام باز نشد
گفتند که هفتاد و دو بطن است گره نشناخت اگر کسی گره ساز نشد
تمام گره‌های و نقوش هندسی طراحی شده توسط استاد بر روی چرم پیاده و توسط تیزبر با ظرافت تمام درآورده شده و بر روی جلد قرار می‌گیرد، تعدادی از نقوش هندسی استفاده شده از نقوش کاشی‌کاری‌های موجود در بناهای تاریخی استان است.
به علت دقت و علاقه زیاد اروپایی‌ها، کارهای استاد مورد توجه این افراد قرار گرفته است ازجمله: خبرنگار فرانسوی که چند سال قبل بازدیدی از شهرهای مختلف ایران داشت در مورد معرفی هنرمندان استان کرمان، در نوشته‌های خود از استاد یاد کرده و جهت تاکید بر مطالب نگارش شده خود، مطلب فوق را به‌صورت هایلایت مشخص کرده است و لوح تقدیری و جایزه‌ای نیز از کشور اسپانیا برای استاد اسلام‌پناه به‌عنوان هنرمند این فن صادر شد که کپی لوح در کارگاه او موجود است، اما به علت هزینه زیاد سفر استاد موفق به تحویل هدیه نشده است.
در ششمین جلسه حامیان نسخ خطی که در سال 1374 در تهران به ریاست آقای صادقی از زبان شناسان مطرح کشور تشکیل شد، نشان شایستگی تقدیر از نظر مرمت کتاب و کارهای قدیمی به استاد اسلام‌پناه تعلق گرفت که در این جلسه او لوح تندیس را دریافت کرد.
استاد اسلام‌پناه در بازدیدی که از کتابخانه کارهای چرمی آیت‌الله دکتر مرعشی به عمل آورد، بیان کرد: نمونه‌های چرم موجود در این کتابخانه مربوط به کشورهای خاور دور، چین، ازبکستان و قرقیزستان است که ظرافت و لطافت کار ایرانی را ندارد، در کتابی که در این کتابخانه موجود است و نویسنده آن غیر ایرانی است در مورد هنر صحافی چرم دست‌ساز کشورهای مختلف ازجمله ترکیه، ایران، هند و … مطالب و تصاویری را به نمایش درآورده که به لحاظ کیفیت می‌توان به‌راحتی جلدهای ایرانی را از نمونه‌های خارجی جدا کرده و ظرافت و زیبایی را در نمونه کارهای ایرانی به‌وضوح دید.
مهرهای موجود در این کتابخانه نیز به‌صورت کلیشه‌ای بوده و گودی ندارند، در صورتی مهرهای استفاده شده در کارگاه استاد اسلام‌پناه ازلحاظ طرح و ساخت از کیفیت بالایی برخوردار بوده و مهرهای استفاده شده توسط استاد به علت ارزش زیاد آن‌ها، در حکم مهر امضای او به‌حساب می‌آید.
همه جلدهای چرمی جدید لیزری بوده و کار دست نیستند، اما همه کارهای استاد اسلام‌پناه کار دست بوده و به‌صورت کاملاً هنرمندانه تهیه می‌شود؛ متأسفانه استقبال ایرانیان از این هنر بسیار کم است در صورتی این هنر زمانی که با توصیف استاد درزمینه نحوه انجام آن همراه می‌شود، بسیار مورد علاقه گردشگران خارجی قرار می‌گیرد.
استاد اسلام‌پناه در بیان نمونه کار خود چنین بیان می‌کند: هر زمان حتی یک جلد قاجاری رو هم می‌بینم بسیار خجالت زده می‌شوم، زیرا در آن زمان بدون وجود وسیله مخصوص این کار، چرم را به‌قدری نازک می‌کردند که به نازکی پوست پیاز درمی‌آمده است.
مهم‌ترین شاخصه این هنر، صحافی کتب قدیمی به بهترین و اصولی‌ترین روش است، استفاده از چرم‌های درجه یک قدیمی با قدمت 70 الی 80 سال استفاده می‌شده، در نتیجه نسخ قدیمی تهیه شده، هرکدام سرمایه گران‌قدری برای این استان و کشور محسوب می‌شود.
نقش روی چرم به روش ضربی و با دست صورت گرفته استفاده از مهرهای مختلف دست‌ساز از جنس فلز برنج و چوبی با نقوش کاملاً برجسته از مزایای استفاده از این هنر است؛ استفاده از هنره گره در گره بر روی چرم از هنرهای این استاد برجسته است.
آنچه استاد اسلام‌پناه را متمایز می‌کند
تمام گره‌های و نقوش هندسی طراحی شده توسط استاد بر روی چرم پیاده و توسط تیزبر با ظرافت تمام درآورده شده و بر روی جلد قرار می‌گیرد.
در ششمین جلسه حامیان نسخ خطی که در سال 1374 در تهران با ریاست آقای صادقی از زبان شناسان مطرح کشور تشکیل شد، نشان شایستگی تقدیر از نظر مرمت کتاب و کارهای قدیمی به استاد اسلام‌پناه تعلق گرفت که در این جلسه ایشان لوح تندیس را دریافت کردند.
یکی از هنرهای استاد ساختن گره بوده که نزد استاد لرزاده که اصالت او اصفهانی است آموزش دیده‌اند، بعدها استاد اسلام‌پناه گره‌های هندسی را خود به‌صورت گره اندر گره طراحی و بروی چرم پیاده می‌کند.
